Güvercin Bakımı Güvercinlerin İç Pusulası

UÇURDU?UMUZ GÜVERC?N YA GER? DÖNMEZSE ?
Güvercin yeti?tirenler için bu i?in en önemli yan? ku?lar?n?n uçu? performans?d?r. Kendi ku?lar? ile özde?le?mi? bir çok ku?çu tan?yorum. Ku?lar? ile birlikte ayn? kümeste yatt??? için gazetelere haber olanlar?n yan? s?ra, bir çift güvercin için ufak çapl? servet ödeyenler hiç de az de?il. K?sa sürede bir ya?am biçimine dönü?en bu tutku, zamanla hep daha iyi ku?lara sahip olabilmek u?runa verilen uzun bir u?ra? haline geliyor. Peki bu derece de?er verdi?iniz güvercininizin uçurdu?unuzda yuvas?na geri gelemeyece?ini bilseydiniz ne yapard?n?z? Bu konuda en ufak bir ?üpheniz olsayd? ku?unuzu uçurur muydunuz? San?r?m böyle bir ?ey olsayd? kimse güvercin uçurmaz hatta beslemezdi. Güvercin belki de bir kafes ku?u olarak al?n?p sat?l?r, ku? sat?n al?naca?? zaman sadece renksel ve ?ekilsel baz? özelliklere bak?l?r, uçu? performans? gibi bir kavram hiç olmazd?. Bu asl?nda bildi?imiz anlamda güvercin yeti?tiricili?inin de san?r?m sonu olurdu. Neyse ki, bütün güvercin yeti?tiricileri uçurduklar? ku?lar?n?n yuvalar?na geri dönece?inden adlar? gibi emindirler. Bazen çe?itli nedenlerle istisnai baz? durumlar ya?ansa bile, bir güvercin uçtuktan sonra mutlaka yuvas?na geri dönmektedir. Evcil güvercinlerle ilk tan??t???m ortaokul y?llar?mda beni ilk etkileyen özellik, uçurdu?um ku?lar?n yuvalar?na geri dönmeleri olmu?tu. Uzunca bir süre neden kaç?p gitmediklerine ya da kaybolmad?klar?na hayret etmi?tim. Güvercinlerim gökyüzünde nokta gibi gözüküyor ve sonra da onlar? gözle göremez oluyordum. Eminim o yükseklikten bütün Ankara’y? ve çevresini çok rahat bir ?ekilde görebiliyorlard?. Daha sonra alçal?yor ve benim balkonumu bulup yuvalar?na geri gelmeyi becerebiliyorlard?. Gerçekten de hayret vericiydi.
GÜVERC?NLER YÖNLER?N? NASIL BULUYORLAR ?
Güvercini di?er bir çok canl?dan ay?ran en önemli özellik, kan?mca yuvas?na ve e?ine olan ba?l?l??? ile çok geli?mi? olan yön bulma yetene?idir. Acaba güvercinler bu özelliklerini neye borçlular? Nas?l olup da ?a?maz bir ?ekilde yönlerini bulabiliyorlar? Bu konuda çe?itli görü?ler ileri sürülmü?tür. Bir çok bilim insan? bu konuda ara?t?rmalar ve deneyler yapm??t?r. ?lk önceleri, ku?lar?n yer ?ekillerini, binalar? vb noktalar? ak?llar?nda tuttuklar? ve yönlerini bunlara göre belirledikleri dü?ünülmekteydi. Yap?lan baz? deneyler bu dü?üncenin yanl?? oldu?unu ortaya ç?kartt?. Güvercinlerin gözlerine etraf? görmelerini engelleyen lensler tak?larak yap?lan bir deneyde, ku?lar bir tür kör edildiler. Daha sonra yuvalar?ndan oldukça uza?a götürülüp uçuruldular. Bu durumda bile güvercinlerin bir ço?unun yuvalar?na geri geldi?i gözlendi. Bunun üzerine daha farkl? varsay?mlar üzerinde durulmaya ba?land?. Asl?nda ku?lar?n güne? ve y?ld?zlara bakarak yön belirledikleri görü?ü uzun bir zamand?r ara?t?r?lmaktayd?. Bu konuda yap?lan baz? deneyler bu görü?ü destekler do?rultudayd?. Özellikle posta güvercinleri ile çe?itli deneyler yürütülüyordu. Bu ku?lar?n uzun yollar? kat edip geri gelmeleri üzerinde duran bilim insanlar? ku?lar?n güne?e göre yön belirlediklerini saptad?lar.
GÜNE?E VE YILDIZLARA GÖRE YÖN BULMA
Bu konuda ilk kez ortaya görü? süren Alman ku? bilimci (ornitolog) Kramer olmu?tur. Gündüzleri göç eden ku?lardan olan bir s???rc?k (Sturnus vulgaris) ile yapt??? bir deneyde, s???rc??? etraf?n? aynalar ile kapatt??? bir deney kafesine koymu?tur. Aynalar öyle bir konumda yerle?tirilmi?lerdir ki ku? güne?ten ba?ka bir ?ey görememektedir. Kramer aynalar?n konumu ile oynayabilmektedir. Böylece aynalar?n konumunu de?i?tirerek güne?in durumunu istedi?i gibi de?i?tirebiliyordu. Aynalar? her oynay???nda s???rc???n güne?e göre ayn? konumunu koruyabilmek için aynan?n oynat?ld??? ölçüde sürekli yer de?i?tirdi?ini fark etti. Bunun üzerine ayn? deneyi farkl? bir biçimde tekrarlad?. Bu sefer ku?, kapal? bir ortamda güne?i görmeksizin ayn? deneye tabi tutuldu. Bu deney sonras? ku? yön duygusunu tamamen yitirdi. Yapt??? benzer deneyler sonucu Kramer, ku?lar?n güne?in kendi yörüngesi üzerindeki hareketini fark ettiklerini, buna ba?l? olarak konumlar?n? belirleyebildikleri sonucuna vard?. Özellikle gece de göçlerini sürdüren baz? ku? türleri üzerinde yap?lan ara?t?rmalar ise, bu ku?lar?n yönlerini y?ld?zlara bakarak saptayabildiklerini ortaya ç?kartt?. Ancak burada ku?lar eski gemiciler gibi kutup y?ld?z?na bak?p ya da herhangi bir y?ld?za bak?p yön belirlemiyorlar, gökyüzünün genel konumuna göre yön tayin ediyorlard?. Sar?asma (Oriolus oriolus) ku?lar?, yapay bir ortamda sonbahar gökyüzü görünümü alt?nda yeti?tirilmi?lerdir. Bu ku?lar?n sonradan yap?lan deneylerde bu yapay gökyüzüne göre yönlerini bulabildikleri saptanm??t?r.
GÜVERC?NLER DÜNYANIN MANYET?K ALANINI KULLANIYOR
Yukar?da anlat?lanlara benzer ?ekilde yap?lan bir çok deney, ku?lar?n gökyüzüne bakarak güne? ve y?ld?zlar?n konumuna göre yön saptayabildiklerini göstermi?tir. Ancak gözleri lensle kapat?lan güvercinlerin de yönlerini bulabilmi? olmas? veya gece göç eden ku?lar?n kapal? havalarda yönlerini ?a??rmam?? olmalar? gibi durumlar ku?lar?n farkl? bir yön bulma mekanizmas?n? da kulland?klar?n? göstermektedir. Peki bu mekanizma ne olabilir? Yap?lan ara?t?rmalar, dünyan?n manyetik alan?n?n ku?lar taraf?ndan yön bulmak amac? ile kullan?ld???n? ortaya ç?kartm??t?r. Ku?lar yer kürenin manyetik alan?ndan yararlanarak yön bulma yetisi geli?tirmi?lerdir. Ku?lar?n bir ço?u Manyereseptör ad? verilen manyetik alan alg?lay?c? bir sisteme sahiptirler. Bu sistem sayesinde ku?lar göç s?ras?nda ya da uçurulduklar?nda dünyan?n de?i?en manyetik alan?n? hissederek yönlerini belirleyebilmektedirler. Deneyler, göçmen ku?lar?n manyetik alandaki %2’lik bir de?i?imi bile alg?lad?klar?n? göstermi?tir. Özetle ku?lar?n içinde bir tür pusula bulunmaktad?r. Hayvanlar?n yön bulmada dünyan?n manyetik alan?n? kulland?klar? görü?ü, ilk kez Rus do?a bilimci Middendrof taraf?ndan ortaya at?lm??t?r. Dünyadaki manyetik alan, yer kürenin çekirde?inde erimi? halde bulunan ve hareketli olan demirden kaynaklanmaktad?r. Bu manyetik alan, yer kürenin içinden, okyanuslardan ve atmosferden geçerek bir kutuptan di?erine ula?an oval biçimli ak?? çizgileri ?eklindedir. Bu ayn? bir m?knat?s?n kutuplar? aras?na demir tozlar? serpi?tirildi?inde olu?an çizgilere benzemektedir. Gözle görünmeyen ancak varl??? deneylerle saptanabilen bu manyetik alandan esinlenerek, yön bulmaya yarayan pusula dedi?imiz aletler icat edilmi?tir. Pusulan?n ibresi hep bu manyetik alan çizgilerine paralel konumda durur ve dolay?s?yla bize hep kutuplar? i?aret eder. Bizler ancak bir pusula yard?m? ile bu do?rultular? saptayabilirken acaba ku?lar bunu nas?l becermektedirler ? Ku?lar?n iç pusulas? nas?l çal??maktad?r.?
KU?LARIN ?Ç PUSULASI
Ku?lar?n Manyereseptör (manyetik alan alg?lay?c?) bir sisteme sahip oldu?unun dü?ünülmesi üzerine, bu konuda ara?t?rmalar yo?unla?t?. Bu varsay?m? do?rulamak için iki Amerikal? ara?t?rmac? olan Walcot ve Keeton çe?itli deneyler yapt?lar. Uzaklardan uçurulduklar?nda yönlerini kolayl?kla bulabilen bir dizi güvercin üzerinde yürütülen bu deneylerde, ilk olarak güvercinlerin üzerine küçük bir m?knat?s ba?land?. Bu ?artlarda uzaktan b?rak?lan güvercinlerin yönlerini tamamen ?a??rd?klar? gözlendi. Ku?lara ba?lanan m?knat?s?n ku?lar?n iç pusulas? üzerinde sapt?r?c? etki yapt???n?n saptanmas?, ayn? zamanda böyle bir sistemin varl???n? da kan?tlamaktayd?. Bu olay?n belirlenmesi üzerine bu do?rultudaki ara?t?rmalar h?z kazand?. Bugün, jeomanyetik alandaki de?i?melerin, güne?teki patlamalar ve baz? de?i?ikliklerin yeryüzündeki biyolojik sistemleri olumsuz etkiledi?ini bilmekteyiz. Jeomanyetik f?rt?naya yakalanan baz? güvercinlerin yönlerini ?a??rd?klar? gözlenmi?tir. Bu tür de?i?imlerin özellikle göçmen ku?lar?n göç yollar?n? ?a??rmas?ndan, balinalar?n karaya vurmas?na kadar bir çok de?i?ime yol açt??? bilinmektedir.
MANYERESEPTÖR NASIL ÇALI?MAKTADIR ?
Yeryüzündeki manyetik ak?m çizgileri, jeomanyetik ekvatorda yatay durumdayken, kuzeye ve güneye do?ru gidildikçe daha dik aç?larla kesi?ir konuma gelir. Alan?n ?iddeti kutuplara yakla??ld?kça artar. Ekvatorda ise daha zay?ft?r. Dünyada ya?ayan baz? canl?lar?n bu alan?n ?iddetini ve e?im aç?s?n? saptayabilen Manyereseptör ad? verilen al?c?lara sahip oldu?u deneylerle belirlenmi?tir. Bu al?c?lara sahip canl?lar?n bu sistemi yer küre üzerinde alan bulmakta kulland?klar? saptanm??t?r. Bu tür al?c?lara sahip olan canl?lar aras?nda baz? mikroorganizmalar, ku?lar, balinalar, baz? bal?klar bulunmaktad?r. Bir tür iç pusula olarak adland?rabilece?imiz bu sistem, güvercinlerde sinir sistemine yuvalanm?? küçük manyetik mineral birikimleri ile sa?lanmaktad?r. Güvercinlerin kafataslar? ile beyinleri aras?nda bulunan bu ferromanyetik tanecikler, yerin manyetik alan?na kar?? duyarl? birimlerdir. Pusulan?n ibresi gibi dü?ünebilece?imiz bu mineral tanecikleri, yeryüzünün manyetik alan?ndaki de?i?imlerden etkilenmekte ve ili?ikte bulunduklar? sinir hücrelerinde bir implus (uyar?) meydana getirmektedirler. Bu impluslar sinir sistemi arac?l??? ile beyine iletilmekte ve güvercin gerekli hareketleri gerçekle?tirmektedir. Amerikal? ara?t?rmac?lar olan Walcot ve Keeton bu konuda yapt?klar? bir deneyde, her taraf? kapal? bir kafes içine koyduklar? saka ku?unu (Carduelis carduelis) Helmholtz bobini olarak adland?r?lan manyetik alan yarat?c? bir sistemin merkezine yerle?tirdiler. Bu sistem sayesinde manyetik alan?n yo?unlu?unu de?i?tirmeksizin alan?n yönünü de?i?tirmek olanakl?yd?. Alan?n yönünü sürekli de?i?tirerek saka ku?unun davran??lar?n? gözlediler. Saka ku?u manyetik alan?n yönü her de?i?tirildi?inde kendini yeni yöne göre ayarl?yordu. Bütün bu ara?t?rmalar ku?lar?n manyetik alandan yararland???n? ortaya koymaktad?r.
S?STEM?N YANILGI NOKTALARI
Bu sistem çok mükemmel gibi görünse de bazen yan?lmaktad?r. Özellikle manyetik alan? alg?layamayacak ?ekilde uzaktan b?rak?lma, “lokal manyetik anormaller” olarak adland?rabilece?imiz demir yataklar?, madenler, jeomanyetik alandaki de?i?ime neden olan olaylar, f?rt?nalar hatta güne?teki patlamalar bile sistemin aksamas?na neden olabilmektedir. Neyse ki, ku?lar sadece bu sistemden yararlanarak yön belirlememektedirler. Asl?nda ku?lar yön bulmakta güne? ve y?ld?zlar?n konumlar?n? da kullanmaktad?rlar. Bu nedenle esasen iki tane iç pusuladan bahsetmek belki de daha do?ru olacakt?r. Yeryüzünün manyetik alan?n?n yön belirlemede kullan?lmas?n? sa?layan bu sistem göçmen ku?lar?n tümünde hatta bütün ku?larda varm?? gibi görünmektedir. Ancak her ku?un bu sistemi kullanma ?ekli farkl?d?r. Her iki sistemin (pusulan?n) birbiri ile çeli?ti?i durumlarla da kar??la??lmaktad?r. Hangi pusulan?n kullan?laca?? ku? türüne ve göç yollar?na göre de?i?mektedir. Düzenli olarak yükseklerde uçan ku?larda y?ld?z sistemi daha öncelikli kullan?ld??? san?lmakla birlikte, çeli?kili durumlarda manyetik pusulan?n ön planda geçti?i dü?ünülmektedir. Bu konuda Bozötle?en (Sylvia borin) ku?lar?n?n yavrular? ile yap?lan bir deneyde, ku?lar ayn? yapay y?ld?z görüntülerinin bulundu?u iki farkl? ortamda yeti?tirilmi?lerdir. Ortamlardan birinde manyetik alan bulunmakta, di?erinde ise bulunmamaktad?r. Büyüyen ku?lar daha sonra do?aya sal?verilmi?lerdir. Manyetik alan bulunan ortamda yeti?tirilenler do?ru yöne yönelirlerken, manyetik alan bulunmayan ortamda yeti?tirilenler yanl?? yöne yönelmi?lerdir. Deney sonuçlar? ku?lar?n çeli?kiye dü?tükleri durumlarda manyetik bilginin, y?ld?zlardan gelen bilginin önüne geçti?ini göstermektedir. . Ancak son y?llarda bu konuda yepyeni teoriler ortaya at?lm??t?r. Posta güvercinleri ile yap?lan deneyler, bu güvercinlerin yukar?da aktard???m?z sistemlerin yan? s?ra farkl? baz? sistemleri daha kulland?klar?n? ortaya koymaktad?r.
KOKU TEOR?S?
1947 y?l?nda geli?tirilen manyetik alan varsay?m? uzun y?llar genel kabul görmü?tür. Ancak son dönemde bu konuda yeni bir varsay?m daha ortaya at?lm??t?r. Bu varsay?ma göre güvercinler, koku duygular? sayesinde hedeflerine ula?abilmektedirler. Koku varsay?m? ilk kez 1972 y?l?nda F. Papi taraf?ndan ileri sürülmü? ve 1980 y?l?nda Almanya’da Hans Wallraff taraf?ndan hafifçe de?i?tirilerek son halini alm??t?r. Bu varsay?ma göre her co?rafi bölgenin uçucu maddelerden olu?an kendine özgü bir kokusu vard?r. Yap?lan ara?t?rmalar güvercinlerin yön bulmas?na yarayan kokular?n havada aeresol halinde de?il, molekül halinde bulunduklar?n? ortaya ç?kartm??t?r. Posta güvercinlerinin bu kokular? tek tek tan?d?klar? dü?ünülmektedir. Bu güvercinlerin yavrular?n?n bile farkl? yönden esen rüzgarlar?n, farkl? kokular ta??d???n? daha uçmaya ba?lamadan ö?rendi?i ve ya?ad??? bölgenin bir koku haritas?n? ç?kartt??? kabul edilmektedir. Uçmaya ba?lad?ktan sonra ise, farkl? bölgelerin kokular?n?n bu haritaya ilave edilerek haritan?n geli?tirildi?i varsay?lmaktad?r. Bu konuda bir çok deney yap?lmakta ve varsay?m desteklenmeye çal???lmaktad?r. Özellikle koku alma duyular? geçici olarak köreltilen güvercinlerin tan?mad?klar? bir bölgeden geri dönemedikleri gözlenmi?tir. Ancak bölgeyi önceden tan?yorlarsa geri gelebilmektedirler. Bugün koku varsay?m? genel olarak kabul edilen bir görü? durumundad?r. Ancak di?er yön bulma yetileri ile birlikte ve duruma göre kullan?ld??? dü?ünülmektedir. Bu konudaki çal??malar ve ara?t?rmalar devam etmektedir

Yazan: bar?? öztürk
E-posta: cengizhan26@hotmail.com